Zeelieden, bedelaars en gevangenen

op het oostereiland in de Zuiderzee

Het Oostereiland is een kunstmatig eiland dat in de haven van de stad Hoorn tussen 1662 en 1668 aangelegd is. Het eiland is gevormd door dammen aan te leggen en deze later te verhogen en verbreden. 

Vrij snel na het ontstaan van het eiland heeft dhr. Cornelis Janszoon Schuijt er woningen en pakhuizen laten bouwen, onder andere een pakhuis voor de Admiraliteit. Naar hem is ook de toegangsweg van het eiland,

de Schuijteskade, vernoemd. Na Schuijt kwam de Admiraliteit, deze heeft er meer magazijnen laten bouwen.

Wikipedia

Na bedelaarsgesticht omgebouwd tot Gevangenis

In 1817 werden de magazijnen verbouwd tot een bedelaarsgesticht en tussen 1829 en 2003 heeft het complex dienstgedaan als gevangenis.[3] Tussen 1886 en 1932 heeft de inrichting ook dienstgedaan als rijkswerkinrichting, er werden krenten gesorteerd. Tot op heden wordt het complex in de volksmond de “Krententuin” genoemd. De binnenplaats van het complex draagt nu officieel die naam.

In 1933 werd de Rijkswerkinrichting gesloten en namen allerlei verenigingen hun intrek in de gebouwen; dit duurde tot 1939.

In de oorlog was het eiland weer gevangenis, en wel voor staatsgevaarlijke Nederlanders en vreemdelingen. Na de oorlog hebben er collaborateurs vastgezeten. Daarna werd het weer een gewone gevangenis.

Het gehele eiland en de kademuren zijn gemeentelijke monumenten. Het voormalige gevangeniscomplex op het eiland is een rijksmonument.[4]

Na een grondige renovatie werd het voormalige gevangeniscomplex Oostereiland (ook wel Krententuin genoemd) in 2012 opgeleverd. Er wordt nu ruimte geboden aan het Museum van de Twintigste Eeuw, een filmtheater, kantoren, appartementen, Hotel Oostereiland, Brasserie Oostereilland en een centrum voor historisch erfgoed (vaartuigen). Vanaf 30 mei 2015 is het tevens de tijdelijke thuishaven van ‘de Halve Maen’, een replica van het schip waarmee Hudson naar New York voer. Zij is onderdeel van het Westfries Museum. In het hotel kunt u overnachten op bijna gelijke wijze als de voormalige gevangenen moesten hebben geslapen.

Stadsplattegrond van Hoorn

Stadsplattegrond van Hoorn (noorden boven), gemaakt door landmeter Hendrik Cornelisz Pott (collectie WFM).

De kaart is voor het eerst uitgegeven in de derde druk van de kroniek van Velius uit 1648.

De uitbreiding aan de zuidzijde van de Italiaanse Zeedijk (Achter op ‘t Zand) uit 1648 ontbreekt nog.

In zee worden diverse eilanden en dammen weergegeven, die op het
moment van maken van de kaart niet bestonden. De kaart geeft een havenplan weer.

De geel geaccentueerde delen zijn daadwerkelijk in iets gewijzigde vorm uitgevoerd.

 

  1. Visserseiland
  2. Oostereiland
  3. De Haai
  4. Grote Gat
  5. Oostergat

Huis van Correctie

Het bedelaarshuis werd in 1828 gesloten en kreeg een nieuwe bestemming als Huis van Correctie aangewezen. Het was de bedoeling hier licht gestraften te ‘corrigeren’, waarbij verplichte arbeid een belangrijke rol speelde. In 1829 werd een dijk rondom de gebouwen aangelegd, wat er op wijst dat de gebruikers van het eiland te kampen hadden met wateroverlast.

Rond het midden van de 19de eeuw, in ieder geval nà 1838, werd midden op de binnenplaats een houten gebouw neergezet, waardoor de binnenplaats in tweeën werd gedeeld. Het nieuwe gebouw gaf ruimte aan werkplaatsen en een kerkzaal. Tussen 1870 en 1875 is dit gebouw gesloopt.

In de tweede helft van de 19de eeuw werd het wachthuisje bij de brug uitgebreid: een tweede gebouwtje werd bijgebouwd, dat los stond van het al bestaande wachthuisje. Volgens een tekening uit die periode deed dit nieuwe gebouwtje dienst als opslag van brandblusmateriaal.

In deze periode zijn tevens aan de zuidzijde van het Huis van Correctie enkele gebouwen neergezet; zij deden dienst als werkplaatsen. De dijk werd verlengd richting het zuiden om ook deze werkplaatsen te omringen.
Van 1867 tot 1869 vond een aantal verbouwingen plaats aan het Huis van Correctie. Hierbij werd onder andere de gevel van de voormalige woonhuizen aan de oostzijde vervangen door de huidige classicistische gevel.

In 1870 werd besloten tot de bouw van het Alkovengebouw. In het alkovengebouw bevonden zich kleine alkoven (cellen) waarin de gedetineerden ’s nachts apart konden worden opgesloten.
Het eerste ontwerp van het gebouw is waarschijnlijk gemaakt door Justitie-architect A.C. Pierson, waarna het plan is uitgewerkt door zijn opvolger J.F. Metzelaar. In 1873 werd het gebouw opgeleverd.

Plattegrond van het Oostereiland uit 1836

oostgevel van het Huis van Correctie uit 1830

Tekening van de oostgevel van het Huis van Correctie uit 1830 (collectie Noord-Hollands Archief). De gevels van de panden rechts zijn vrijwel ongewijzigd gebleven sinds de bouw in 1658. Het linker gedeelte is gebouwd in 1817 ten behoeve van het Bedelaarshuis.

TWeede Wereldoorlog

Na de sluiting van de Rijkswerkinrichting zijn de gebouwen tot 1939 gebruikt als onderkomen voor verschillende Hoornse verenigingen. Tijdens de eerste maanden van de Tweede Wereldoorlog werden in de gebouwen Joodse vluchtelingen ondergebracht.

Van 29 van hen zijn de namen bekend, maar waarschijnlijk zijn het er veel meer geweest. Mevrouw Kerkmeijer de Regt, die tijdens de oorlog een dagboek heeft bijgehouden, spreekt van hele families. Ze werden bewaakt door de Rijks veldwacht, maar genoten wel een zekere vrijheid. Na een aantal weken werden ze vervoerd naar kamp Westerbork.

Uit en artikel in de krant Volk en Vaderland van 24 mei 1940 blijkt dat ongeveer 800 NSB-ers en in Nederland wonende Duitsers vijf dagen opgesloten hebben gezeten (van 10 tot en met 15 mei 1940) in het gebouwen complex. Onder hen was de vrouw van Mussert, de leider van de NSB.

De functie van de gebouwen tijdens het grootste deel van de oorlog is niet duidelijk. Zeker is dat de Duitsers de gebouwen gebruikten.

Uit het dagboek van mevrouw Kerkmeijer-de Regt valt het een en ander af te leiden. Op 31 augustus 1944 meldt zij dat steeds beladen vrachtauto’s uit de werkinrichting komen. Op 5 september 1944 vertelt ze dat twee schepen bij de werkinrichting liggen en worden volgeladen met allerlei spullen uit de gebouwen.

Op 5 oktober 1944 vielen twee bommen op de binnenplaats van het complex. Een gedeelte van de gevel van het voormalige westelijke pakhuis werd hierdoor verwoest. Op 17 oktober 1944 vielen nog eens twee bommen op en nabij het Oostereiland: één belandde op de steenglooiing aan de noordzijde en de ander viel in het IJsselmeer.

 

Krantenbericht over de sluiting van de Rijkswerkinrichting in 1933
(collectie KB)

Na de Tweede Wereldoorlog

Kort na de oorlog zijn de gebouwen toegewezen aan de Directoraat-Generaal voor Bijzondere Rechtspleging onder de naam Bewakings- en Verblijfkamp voormalige Rijkswerkinrichting Hoorn.
Op 16 mei 1945 kwamen vanuit het hele gewest NSB-ers hiernaartoe.

Op de zuidzijde van het Oostereiland werd een schietbaan ingericht, waar personeel zich kon trainen in het gebruik van vuurwapens.

Op 1 september 1974 werd het complex opnieuw geopend als Penitentiaire Inrichting. Een deel van de zuidvleugel, bijgenaamd ‘De Sluis’, werd in 1984 geheel gesloopt, waarna een nieuw gebouw met dezelfde afmetingen werd neergezet. In 1987 werd de inrichting weer gesloten en het complex kreeg een nieuwe functie als opvangcentrum voor asielzoekers en illegalen.

Twee jaar later werden de gebouwen op het Oostereiland weer gesloten. Van 1992 tot 1999 werd het complex gebruikt als Huis van Bewaring, waarna het tot 2002 weer in gebruik was als opvangcentrum voor asielzoekers. Sindsdien staat het gebouwencomplex op het Oostereiland leeg. De werkloodsen op de zuidzijde van het eilanden worden gebruik als werkplaatsen voor de botterwerf.

Na ruim 200 jaar is deze locatie dus weer in gebruik als scheepswerf. Op 30 oktober 2007 kocht de gemeente Hoorn het Oostereiland van het Rijk. Het voormalige gevangeniscomplex wordt gerestaureerd en krijgt een aantal nieuwe functies.

Op de wanden van de zolderverdieping van het voormalige Admiraliteitsmagazijn bevinden zich diverse tekeningen en namen uit de tijd dat NSB-ers en andere collaborateurs na de Tweede Wereldoorlog in het complex gevangen hebben gezeten. Links een tekening van NSBleider Mussert en rechts van een Duitse “dienstal soldaat” (SS) met datum 23-5-1945

HOOFDBRON: West-Friese Archeologische Rapporten 20

C.P. Schrickx en D.M. Duijn 

Link: https://www.archeologiewestfriesland.nl/opgraving/310/

 

Tot standkoming huidige situatie

bron: https://www.herbestemming.nu

AANPAK

In 2007 kocht de gemeente Hoorn het eiland voor 3,6 miljoen euro van het Rijk. In 2008 bleek dat projectontwikkelaars vanwege de economische crisis het avontuur niet aan durfden te gaan. Hierdoor heeft de gemeente besloten de ontwikkeling zelf ter hand te nemen. Het eiland niet opknappen was onacceptabel vanwege onder andere het grote belang voor de stad en de lokale economie.

De gemeente organiseerde een ideeënmarkt om de Hoornse bevolking bij het project te betrekken. Op basis daarvan ontstond het definitieve plan, met een combinatie van cultuur, horeca en appartementen. Het programma op het herbestemde Oostereiland bestaat uit een museum, bioscoop, hotel en brasserie, een toeristisch informatiepunt, koopwoningen en enkele kantoren.

Op 27 januari 2007 ontving TPA HG architecten de opdracht voor ontwerp en restauratie voor het gehele gebouwencomplex op het Oostereiland. Voor de gemeente Hoorn is BBA, Bouwkundige Begeleiding Adviesgroep, als directievoerder van begin tot eind bij het project betrokken geweest.

ONTWERP

HOOFDVORM & INTERIEUR

 

 

Het Museum van de Twintigste Eeuw beschikt over in totaal 1600m² expositieruimte in het Alkovengebouw. De bioscoop op het Oostereiland heeft drie zalen en een filmcafé.

Naast de bioscoop kan worden overnacht in het hotel van het voormalige gevangeniscomplex. Men kan er overnachten in een oude gevangeniscel, en op een verdieping hoger zijn er meer luxe kamers beschikbaar.

In totaal beschikt Hotel Oostereiland over 26 hotelkamers. De brasserie is geschikt voor bijeenkomsten en ontvangsten, maar doet ook dienst als ontbijtruimte voor het gevangenishotel.

 

Ook zijn er op het cultuureiland 25 nieuwe appartementen en woningen gerealiseerd, aangepast aan bestaande monumentale structuren. Elke woning heeft unieke afmetingen (van minimaal 66m² tot maximaal 225m²) en een eigen indeling.Overeenkomst tussen de woningen is dat zij beschikken over een karakteristieke uitstraling met originele details, daarnaast heeft elke woning uitzicht op de historische zeehavens.

PROGRAMMA

Het Oostereiland biedt onderdak aan de volgende gebruikers:

  • Het Filmhuis Hoorn, onder de nieuwe naam Cinema Oostereiland. Met drie filmzalen is Cinema Oostereiland één van de pijlers van het nieuwe cultuureiland.
  • Het Museum van de Twintigste Eeuw. Met de aanwezigheid van dit museum wordt een deel van de voormalige gevangenis weer letterlijk Huis van Bewaring, van stijlkamers en honderden voorwerpen uit de twintigste eeuw.
  • Brasserie Oostereiland met uitzicht over het Markermeer. De brasserie verzorgt de horeca van alle culturele instellingen in het complex.
  • Hotel Oostereiland met onder andere kamers in het voormalige cellengebouw.
  • Het Ontwerpcentrum waarin ondergebracht een architectenbureau, een bureau voor stedenbouw en landschap en een interieurontwerper hebben kantoor in het Alkovengebouw.
  • Het Toeristisch Informatiecentrum voor de stad Hoorn.
  • 25 woningen en appartementen.

ISOLEREN/ ENERGIEVERBRUIK

Innovatief is het gebruik van een warmte- en koudeopslaginstallatie. De warmte wordt opgeslagen in de bodem op 150 meter diepte. Op deze diepte ligt een water-zandpakket waarin de warmte bewaard kan worden. Voor pieken in het warmteverbruik en voor de warmtapwaterbereiding van de woningen is er aanvullend een gemeentelijke hoogrendement cv-ketel geplaatst.

ERF

Er kwam een nieuwe brug naar het eiland, de kades werden vernieuwd en het eiland is opnieuw ingericht. Op de zuidoostelijke punt is bijvoorbeeld een ‘groen plein’ met bankjes aangelegd om te genieten van het uitzicht op het water. Het gehele Oostereiland is openbaar toegankelijk geworden, ook de binnenplaats van het gebouwencomplex. 

FINANCIERING

De totale ontwikkelingskosten om het eiland aan te kopen, de historische gebouwen op te knappen en deze een nieuwe functie te geven waren ruim 30 miljoen euro. Het ministerie van OCW, de provincie Noord-Holland en het ministerie van VROM droegen ruim 5 miljoen euro bij in de vorm van subsidies. De jaarlijkse exploitatiekosten voor de gemeente zijn gedurende de herontwikkeling met 75.000 euro opgelopen tot 275.000 euro.

Een overzicht van de kosten van de herontwikkeling van het Oostereiland:

  • Restauratiekosten gebouw: € 20.200.000
  • Kosten nieuwe brug: € 1.550.000
  • Kosten terreininrichting: € 2.000.000
  • Kosten nieuwe kademuren en oevers: € 2.750.000
  • Verwervingskosten: € 3.625.000
  • Totale investering: € 30.125.000

SUCCESFACTOR

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) noemt de herontwikkeling van het Oostereiland een succes. Wat Hoorn goed deed was burgers al in een beginstadium laten meedenken over de nieuwe invulling van het oude gevangeniseiland, concludeert de RCE.